KİM 8

QRIZ DİLİ ve QRIZ ELİ

Qrızların asıl meşguliyetleri büyükbaş ve küçükbaş hayvancılıktır. Arazi, şahıslara değil, köy halkına aittir. Yaylalar çok, otlaklar zengin, biçenekler fazladır. Kışlık yem depolamak için şartlar uygundur.
Fakat köyün etrafındaki toprak sahaları, dere tepelerden, yamaç ve sarp kayalıklardan ibarettir. Toprağın taşlardan temizlenmesi, işlenir duruma getirilmesi gerekir. Yine de saha buğday, arpa üretimine uygun değildir. Çâre olarak Qrızlar, çavdar üretmişlerdir. Çavdara Qrız dilinde silsil denir. Sil, diş anlamına gelir. Başağın taneleri diş diş dizildiği için çavdara bu ad verilmiştir. Civardaki diğer köyler, Qrız’ı örnek alarak çavdar ekimi yapmışlardır.
Arazideki şartlar, hayvanları altı ay boyunca kırda otlatmaya izin verse de, kışlamak için gerekli ot ve yemi temin edip köye taşımak zordur.
Bu yüzden hayvanlar kışın alçak rakımlı yerlerde kurulu obalara nakledilir, fakat ören yerler çok nemli olduğundan koyunlar Salyan, Şirvan, Gobustan bölgelerine sürülüp sonbahardan yaza kadar orada tutulur, sonra köyün yaylalarına getirilirdi.
Ayrıca, ahali sayısındaki artış, hayvanların barınaklarda saklanmasında karşılaşılan güçlükler, 17 yüzyıl sonrasında özellikle çok sayıda hayvana sahip ailenin dağlık bölgeyi terk etmesine, ovalık yerlere göç etmesine sebep olmuştur. Her aile kendisi için bir oba kurmuş, kurucu kişinin adı ile anılan bu obalar zamanla büyümüş, dağlık yerlerden ovalara yönelen akın giderek hızlanmış, obalar büyüyüp köylere dönüşmüştür.
Bu yeni köyler yalnızca Qrız’dan gelenlerle değil, Kuba, Kusar reyonlarının çeşitli dağ köylerinden göçenlerle kalabalıklaşmıştır. Her yöreden gelen insanlar, kendi adet ve ananelerini yaşattığı gibi birbirlerinden de kültür alışverişinde bulunmuş, karşılıklı kız alıp verme bu kaynaşmayı artırmıştır.

GÖÇEN QRIZLAR NEDEN TEK YERDE TOPLANMADI?

Göçeri yaşam tarzı, gözden uzak olmayı dayatır. Göçerin sahip olduğu sürüler, kendinin belirlediği yerde otlamalıdır. Göçer aile bir başına buyruk, karışanı görüşeni olmadan yaşamalıdır. Qrızlı bağımsızlığına düşkündür. Kendi adına kurulu olan obada yaşamayı tercih eder. Konukseverlik ve eli açıklıkta ileri olan Qrızlı, bağımsızlıkta kıskançtır. Bazen iki kardeş bile aynı çatı altında olmaktansa kendi başına oba kurmayı tercih eder.
Qrız’ın toprak sahası, komşu köylerin toprak alanlarından geniştir.
Küsnet,Susay, Beyxudat ‘ın Cek’in yüz metre yakınlığına kadar uzanır.
Kabileler arasında rekabetin yükseldiği kadim devirlerde Qrızların birlik hususiyetleri, büyüğe itaatleri, cesaretleri onların komşu köyler üzerinde baskı kurmasına, en geniş toprakları onların sahiplenmelerine yol açmıştır. O devirlerde çizilmiş sınırlar, bugüne kadar değişmeden gelmiştir.
Qrızlar, beylik hanlık dönemlerinde de topraklarını kimse ile paylaşmamış, arazi bütünlüğünü korumuş, Arapça’da cesur, dirayetli anlamındaki karis, değişikliğe uğrayarak Qrız olarak telaffuz olunmuştur.
Azerbaycan’da işlerini yılmadan yürüten, netice alıncaya kadar çaba gösterenler için Qrızlı gibi sonuca varmadan vazgeçen değil diye övgüde bulunurlar.
ETNOĞRAF GÖZÜYLE QRIZLAR
Qrız, Alich (eliq), Khinalugh çok sayıda halkların bugüne kalan az sayılı varisleridir. Etnoğraflar Qrız, Buduğ, Khinalugh halklarını Şahdağ grubuna bağlı topluluklar olarak kabul eder, bu halkların tarihî geçmişlerinde yakınlıklar bulunduğuna dikkati çekerler.
Qrızlar arasında çok çocukluluk, anne babaya saygı Qrız aile sisteminin dayanaklarıdır. Tat, Lezgi, Buduğlarla Qrızlar arasında akrabalık bulunduğu belirlenmiştir.

MESLEKLER

Qrızlar arasında yapı ustalığı, marangozluk, demircilik, çalgıcılık, diğerlerine göre az rastlansa da dokumacılık, nalbantlık, saraçlık, kürk dikimi vb. el sanatları görülmüştü. Kadınlar arasında çorap, halı, yorgan, bezekli heybe, kilim dokuyan usta sanatkârlar yetişmiştir.
Qrız’ın goşa gollar nakışlı halıları, Pirebedil, Çiçi halıları ile benzer kalitededir. Eyer üstü halılar, seccadeler de her zaman beğeni toplamıştır. DİĞER BAZI HUSUSLAR
Qrız’ın güç ulaşılır, yüksek bir yerde kurulması, dış saldırılara karşı güvenilir bir yer olmasını, mikropların dezenfekte edilmesini sağlasa da hayat şartlarını zorlaştırmış, tehlikesizlik çileyi ortaya çıkarmıştır; köy tarihinde kolera, sıtma, tifüs vb. bulaşıcı hastalıklar görülmemiştir.
Ören yerlerin sakinleri her yılın yaz mevsiminde iki üç ay Qrız’a, yaylağa çıkar, bu seyahatlerde hastalıklardan korunma amacını güderlerdi.
İmkânı olanlar köydeki işlerini adam tutarak hâllederlerdi. Mukavele ile geçici süreliğine çobanlık yapanlar, kendi koyunlarını ücret aldıkları kişininki ile birlikte otarırdı.
Yaylalar ortak mülktü. Hayvancılık temel geçim kaynağıydı. Qrız kızları at biner, tırpan çeker, tüfekle ateş ederlerdi.
Qrız’da mollalar yarışma yoluyla, yüzbaşı* seçimle iş başına getirilirdi.
Qrızlar arasında gezgin, nöker ve dilenciye rastlanmazdı. Ücretli işçilik, kalıcı hâle getirilmezdi. Çar’ın generali Süleyman dışında Bey unvanı da kimse için kullanılmadı. Hanlık, beylik gibi otoritelerin kendilerini yönetmesine Qrızlar izin vermedi.

QRIZ DİLİMİZ

Qrız dilinde gemicilik alanında kullanılan sözcükler bulunması bu dağlık bölgeye yüzyııllar önce göçmeden önce geçirdikleri hayatın izleridir. AKRABALIK BİLDİREN SÖZCÜKLER
Qrız dilinde bey (baj), baba; dey (daj), anne; budey (budaj), nine; mley,amca; mey, hala; şidey, dayı anlamına gelir. Şidey sözcüğü şid (erkek kardeş) ile dey (anne) sözcüklerini kapsamakta, dayı anlamında kullanılmaktadır. Şidir sözcüğü ise kız kardeş anlamına gelir.
Dix (erkek evlat) demektir. Vidix, ey oğul diye seslenirken kullanılır.
Vişid ey erkek kardeş, vibey ey baba, videy ey anne manasındadır.
Aitlik bildiren (iyelik eki almış) sözcükler ise şöyle kurulur. Ze bey (babam), je bey (babamız) anlamındadır. Ze benim, je bizim anlamına gelir.
Soru 1 : Annem, annemiz, dayım, dayımız, halamız, amcam, amcamız, erkek kardeşim, erkek kardeşimiz, kız kardeşim, kız kardeşimiz sözcüklerinin Qrız dilindeki karşılığı nelerdir? (Zedey, jedey….) Boyar, babalar; deyer , anneler; meyer, halalar demektir.
Soru 2. “Kız kardeşler”, “erkek kardeşler”, “erkek evlatlar”, “kız evlatlar” sözcüklerinin Qrız dilindeki karşılığı nelerdir? (şidirer, şider….)