Aybalam Sayı 11

MOLLA NASREDDİN 100 YIL SONRA
Hakikatin güldüre güldüre ifadesi, çıkış yolunun güldüre güldüre gösterilmesi, Nasrettin Hoca
fıkralarının en önemli özelliğidir.

20. yüzyılın öncesinde karşılaştığı kusurlarla, cehaletle mücadele eden Mirza Celil Mehmetgu
    luzade’ nin öncülük ettiği gazeteye, Molla Nasrettin adını vermesi sebepsiz değildir. Devrindeki ada
    letsizliğe, idraksizliğe,eşitsizliğe göz yumması mümkün değildi. Peki, bütün bunlar nasıl dile getirilecek
    ti? Tabi ki, Nasrettin Hoca tarzında. Gülerek güldürerek. Bu acı bir gülüştü. Müslümanlara keder pen
    ceresinden bakarak, yürek ağrısı duyarak gülmekti.
    25 yıl boyunca Tiflis’ te, Tebriz’ de, ardından Bakü’ de neşredilen gazete, Mirza Celil’ in kalem
    arkadaşları ile birlikte mücadele ettiği bir araç oldu. Hakikat mahkemesine dönüştü. Kapak resminde
    görüldüğü gibi uykudaki Müslüman’ ı dürtmeye çalıştı.
    Ancak derginin başlattığı savaş, 25 yıla sığamazdı, sığmadı da. Burada belirttiğimiz problemle
    re yeniden dönüldü, Hoca’ nın usullerine bir daha başvuruldu. Bu neşriyattan 60 yıl sonra yazar Anar,
    derginin üslubunda, dilinde, felesefesinde 66 yergi dizisini yazar. Bütün niyetini eserin önsözünde
    yer alan Zarafat (Latifeler) adlı girişte açıklar. Yani 60 yıl öncesinde dergi kendi devrinin eksikliklerini,
    dar görüşlülüklerini eleştiri, yergi salvosuna nasıl tuttuysa şimdiki yazar Anar da yaşadığı dönemin çar
    pıklılarını, gülünç taraflarını hedef aldı. Bu tür eser yazmak henüz deneyimsiz bir kalemşor olan, hile
    den sansürden haberi olmayan genç Anar’ dan kör cesaret istiyordu. Yazdıklarının okuyucuya aktarıl
    ması bir başka sorundu. Ulduz gazetesinin başredaktörü Cabir Novruz, Molla Nasrettin 66 dizisinin
    neşredilmesine söz verdi. 1968 yılının 7. Sayısında eser okuyucu ile buluştu.
    Edebiyat dünyasında yankı yaratan yazılar, şimşekleri üzerine çekti. Mevcut Sovyet sistemini
    yerdiği değerlendirmeleri yapıldı. Bu yazı dizisi, yazar Anar’ ın edebiyat dünyasında aldığı yeri belirle
    di.
    Bu yıl, Molla Nasrettin’ in 110. Yılı, Anar’ ın bu eser ile tanışmasının 50. yılı. Yazar yeni kaleme
    aldığı eser ile 110 yıl sonra «Molla Nasreddin» » adlı satirik silsilesini yine «Ulduz» gazetesine takdim
    etti. Aslında Mirza Celil’ in yüreği yanarak yazdıklarının 110 yıl sonra da güncelliğini yitirmemesi, Anar’
    ın 50 yıldan sonra yine Mollaya sığınması; zamanımız, kendimiz, devrimiz hakkında, aynaya baktığı
    mızda gördüklerimiz konusunda düşünmemiz için sebeptir. Aslında belki de bu silsilenin asıl üstünlü
    ğü ayna görevini gerçekleştirmesindendi. Kimi komşusunu, kimi televizyondan gördüklerini, kimi akra
    basını, kimi dostunu, fakat birçoğu kendini görecek bu eserde. Bu yüzden çok da uzatmadan herkesi
    özü ile baş – başa bırakıp «Molla Nasreddin 110 il sonra» adlı satirik silsileyi okucularımıza sunuyoruz.

MOLLA NASREDDİN 100 YIL SONRA
Salam, «Molla Nəsrəddin» babam! Sənin dünyamıza zühur etməkliyindən düz yüz on il keçib.
1986-ci ildə səninlə son görüşümüzdən də otuz il keçir. Bu illər, əsrlər ərzində çox, lap çox şey dəyişdi.
Amma heç nə dəyişməyib. «Köhnə hamam, köhnə … » Yox, ola bilsin taslar dəyişib, təzələnib. Dostun
Sabir: «Qeyrətli danosbazlarımız iş bacarırkan, Tənbəl, dəli şeytanları neylərdin, İlahi?» yazırdı. Dəli
şeytanlar yenə də işsiz qalıb, qeyrətli danosbazlarımız indi də qəzetlərə daraşıblar. Yenə də rəhmətlik
Mirzə Ələkbər demiş: Bir bölük boşboğazıq, heyvələrik adətimiz, Doludur lənət ilə, qeybət ilə söhbəti
miz, ««Molla Nəsrəddin» 110 il sonra» Oxumaqdan payımız yox, yazıdan qismətimiz. Bu əvamlıqla
belə hər sözü təfsir edirik. Hər sözə çulğaşarıq, hər bir işi qurdalarıq, Harda bir nur görürsək, ona qarşı
olarıq. Bəzinə diş qıcıdıb, bəzinə quyruq bularıq. Bizə hər kəs çörək atsa, onu təqdir edirik. Danışıb –
söyləşərik hər necə ünvan olsun, İftira, ləğv, əbəs, hərzəvü – hədyan olsun. Hər kəsə bağlayarıq hər
cürə böhtan olsun Güc verib zikrə, cinan qəsrini təmir edirik. Elə bil Sabir əfəndi bu şeri indi yazıb, elə
deyilmi? Bəlkə indi yazsaydı, belə yazardı: Daş qəlbli insanları neyləyirdin, İlahi? Bu rüşvət alanları,
neyləyirdin, İlahi? Bu qədər işsiz adam, kasıb, xəstə var ikən Bahalı dərmanları, neyləyirdin, İlahi?
Toylarda bərk piləyib zurna – balabanları Qulaq batıranları neyləyirdin, İlahi? Səpələyib, sovurub
haram pulu-paranı Çalıb-çaldıranları neyləyirdin, İlahi? Ölüsün dəfn etməyə imkanı olmayan var,
«Yan-yaxıl» ehsanları neyləyirdin, İlahi? Çörəyə pul tapmayan zavallılar önündə Belə şık dükanları,
bol-bol restoranları neyləyirdin, İlahi? Guya hər şey yerində, qurd quzuyla otlayır Belə ağ yalanları
neyləyirdin, İlahi? Kağız üstündə qalan, üstünə milçək qonan Möhürlü fərmanları neyləyirdin, İlahi?
Dünən səsini qısan, bu gün bar – bar bağıran Saxta qəhrəmanları neyləyirdin, İlahi? Heç kim oxumur
kitab, sözə məhəl qoyan yox, Bəs bunca yazanları neyləyirdin, İlahi? ««Molla Nəsrəddin» 110 il son
ra» Dediyi böhtan, yalan, heç bir şey anlamayan Nə qanan, nə qandıran kütbeyin nadanları neyləyir
din, İlahi? Əziz Mirzə Cəlil! Əziz Mirzə Ələkbər! Axı siz də öz dövrünüzün nadanlarından, avamların
dan, boşboğazlarından, böhtanbazlarından, hərzəvü – hədyan hərislərindən, iftiraçı heyvələrdən az
çəkməmisiz. Adama yer eləyən odur ki, indiki nadanlar çağdaş işıqlıları yamanlamaq üçün hərdən sizlə
rin müqəddəs adlarınızı ağızlarına almağa cürət edirlər, guya Sizi sağlığınızda daş – qalaq edən bunlar
kimilər, bunların başmaq tayı kimi tay – tuşları, oxşarları deyildi? Adının yaxşılığa çəkilməsi üçün gərək
hökman dünyadan gedəsən? Amma o dövrün zırramalarıyla indikilər arasında, insafən desək, fərq də
var. Onunla fərqlənirlər ki, indiki zırramalar Nitsşenin, Kamyunun adlarını eşidiblər, yeri gəldi ANAR
gəlmədi bu adları papiros tüstüsü kimi üstümüzə üfürürlər. O vaxtkı zırramalar kimi bugünkülərə də
söz qandırmaq mümkün deyil…

                                              İSMİN HÂLLERİ

   Veli toplantısında çocuğunun durumunu sormaya gelen birine arkadaşım adını sormuş:

-Mühendis, diye cevap alınca:

-Ben mesleğinizi değil, adınızı sormuştum, diye devam etmişti:

 -Dedim ya, Mühendis işte, demişti öğrenci velisi.

Adam çıktıktan sonra öğretmen arkadaşıma:

-Bu adam kesin bizim ilden, diye fısıldamıştım.

-Nerden anladın?- diye sormuştu meslektaşım.

-İsminden.Memleketimde yoksul aileler çocuklarının ileride refah içinde yaşamalarını diliyor,  onlara isim vermede seçici davranıyorlar.

-Yani?

– Yani, bizim ilde bol miktarda Mühendis, Subay, Asker, Savcı var. Hatta bununla kalmayıp Beyzade, Paşa, Ağa diye unvanlardan yararlanıyor yoksulluktan hepten sıyrılıp refaha ermeye çalışıyo ruz.

-Peki, çocuklarınız büyüdüklerinde dâhil oldukları sektörlerde çeşitli sıkıntılarla karşılaşmıyor lar mı?

-Karşılaşıyorlar tabi. İşte demin bir örneğe biz rastladık. İtfaiyede yangın ihbarı alan santral deki hemşerimiz:

-Buyurun ben Savcı, diyor. Karşıdaki yanlışlıkla savcılık makamını aradım diye telefonu kapa tıyor durum anlaşılıncaya kadar yangın büyüyüyor . Kadın adlarıında nesneler  Fincan, Toto, Para; be sinler Tere, Zeytin, Fıstık, Kiraz, Portakal, Limon; kuş adları Keklik, Güvercin,Tavuz ; kurumlar Beledi ye, sanayi mamülleri Pamuk, kıymetli madenler Altın, Elmas; güzelliği, şuhluğu belirten  sözcükler  Dil ber, Yosma da revaçtaydı. Sonraları şehre tayini çıkan memurlardan modern adlar alınmaya başladı. Artık Filiz, Betül, Suzan, Arzu, Hülya, Gülay duyulmaya başlandı.

-Başka ilginç bir vukuat var mı

-Var, bir tanesi şöyle:

  Kadınlar, kız torunu olan komşuya göz aydınlığı vermeye gelmişler.

-Adını ne koydunuz?-diye soruyor konuklar. Ev sahibi bir türlü hatırlamıyor: Komşular ona yardımcı olmaya çalışıyorlar. İçlerinden biri:

 – Ayşe, Fatma, Ayten, Nurten, Asya?

– Yok yok ..diye sızlanıyor. Torunun adını hatırlayamadığı için mi, başka bir nedenle mi, belli değil. 

–Şahnabat, Simizar, Türkân,Tükezban… diyor bir diğeri.

-Yok yok, onlar değil; keşke olsa bu çok pis bir ad, diyor ağlamaklı.

-Peki ne?

 -Kız hani karnınız ağrısa ikide bir yüznumaraya gidersiniz ya.

-Eeee

-İşte o hastalığın adı neyse o…

-Nasıl yani? İshal mi?

-Yok yok, değil.

-Amel mi?*

  Ağlamaklı bir tonda feryat etmiş ev sahibi kadın.

-He he he Emel Emel.

                                HARFİN HÂLLERİ

                      Okulda öğrendiğimiz bilgiler günlük hayatta çoğunlukla gerçeğe uymuyordu. Alfabeyi öğreten öğretmenimiz “j” harfinin Türkçeye yabancı olduğunu belirterek  jandarma dışında kulla nılmadığını vurgulamıştı.  

Henüz Jale, Müjde vb isimleri duymamıştık. Jilet, Jest sözcükleri de dikkatimizi çekmemişti.  

İlk aykırı bilgiyi teyze oğlu ile inek dışkısını ahırdan dört kollu araç ile çıkarırken edindim. İki yaş küçüğüm olsa da çocuk bilgiçlik edip bana sağ yap, sol yap talimatı verirken bize bu işi yapmayı buyuran emisi sinirlendi.

-Ba… ba… ba! Tejgere ile bok taşımak da talimleymiş, dedi.

Sinemada film izlerken arka sırada oturan iki kişiden biri görüntüde beliren kadın ile birlikte verilen efekti yorumlayıp:

-Borazanı kime çalıyor?- diye sordu. Arkadaşı:

-Kıza çalıyor. Been mi çalacak? –dedi.

Devamındaki sahnede kadın başrol oyuncusu erkeğe asılıyor, adam oralı olmuyor, mesafeli davranıyordu.  İzleyiciler  herifi kınıyor, bir an önce karşılık versin de öpüşme, sevişme görelim der dinde. Nihayet erkek, yavaş yavaş tavrını değiştiriyor, dişleri görünecek şekilde  sırıtmaya başlıyor, salondakiler umutlanıyor. Arkadaki vatandaş:

-O da başladı, diyor.

-Mejbur başlayacak, diyor diğeri. İşte “j” harfi bir daha kullanıldı.

Tv. çıktığında tejgere ile dışkı taşıdığımız evin bulunduğu mahallede konukseverlikte nam sal mış  Timur amca Tv aldı. Konu komşu her gün onun evinde bu yeni aygıttan yararlanmaya çalışıyor duk. Teyze oğlunun amcası iyice yaşlanmıştı. Sınamak için televizyonu gösterip:

-Emi bu ne? Dedim.

-Ne olacak Televiji …. –dedi. J harfinin kullanıldığı bir örneğe daha rastlamaktan mutluydum.

    *Amel: Karın ağrısı, ishal (yerel)

     1723’te Rus Çarı I. Petro, Bakü’ye bir heyet göndermiş ve muzaffer generalinden, Rusya’ ya ünlü beyaz petrolden birkaç pud getirmesini istemiştir. Şehir 1735’e kadar Rusların elinde kalmış, bu tarihte zayıflayan imparatorluk, ticaret ayrıcalıkları karşılığında şehri İran’a bırakmıştır.

 Rusya’nın Bakü’deki çıkarları hiç azalmadı, almadı, yine de birçok Rus ve Ermeni tüccar şeh re yerleşti. 19. yüzyılın başında şehirde beş yüz kadar yapı ve üç bin nüfus vardı, burası küçük bir İran hanlığının başkentiydi. Üç güç; İran, Rusya ve Türkiye şehre göz koymuştu; bir dizi savaştan sonra şehrin Romanovlarca ilhakı gerçekleşti.

 Bakü’ye gelen gezginler ateşe tapanların antik tapınağını gördüklerinde şaşırırlardı. Tapınakta daima yeraltındaki petrolden beslenen bir ateş yanardı. 1806’da Rusların gelmesiyle girişimciler, Ha zar kıyısındaki doğal zenginlikleri sistematik olarak işletmeye açtılar. Ateş tapınağı yakınındaki Sura hanı bölgesinde gazyağı üretimi 1859’da başlamıştı. Aynı yıl Edwin Drake, Titusville’de ilk petrol ku yusunu açtı. Bakü yakınında başarılı bir kuyu açma girişimi, yerel bir girişimci tarafından 1869’da ger çekleştirildi. İzleyen yıllarda, daha etkin petrol elde etme yöntemlerinin gelişmesine bağlı olarak Ba kü’ nün uykulu limanı bir dizi petrol kulesiyle çevrildi. Petrol, ilk kez 1873’te, “Şimdi bizim de Pen silvanya’ mız var!” çığlıkları arasında fışkırdı. Birkaç yıl içinde petrol, Bakü’yü tuhaf doğulu bir şehir olmaktan çıkarıp çağdaş kozmopolit bir şehre dönüştürdü.

19. yüzyılın son on yıllarında petrol sanayiinin gelişimiyle Bakü’de eski ticari burjuvazinin ya nında yeni girişimciler sınıfı ortaya çıktı. Çok geçmeden petrol sanayicileri, Abşeron Yarımadası’ nda ekonomi ve siyasete egemen oldu ve eski seçkinleri yerlerinden ettiler. Ermeni sermayedarlara arka çıkan önce çarlık hükûmeti oldu. 1821-1872 döneminde hükûmet petrol alanlarını devlet tekeline al mış ve seçtiği girişimcilere dört yıllık dönemler hâlinde bu alanları kiraya verirken Ermeniler özel muamele görüyorlardı. 1850’den 1872’ye kadar petrol pompalama tekeli Ermeni sermayedar Ter-Gu kasov’un elindeydi, daha sonra ise gene bir Ermeni olan Mirzoev’e geçti. Azerbaycanlı sermayedarlar, petrol pompalama olanaklarından yoksun, bu dönemde bölgedeki rafinerilerin yarısın dan fazlasını ele geçirmeyi başarmışlardı. Hükûmet, devlet tekelini kaldırıp araziyi en yüksek fiyat verenlere satma ya başlayınca, Ermeni egemenliğine rakipler çıktıysa da onların durumları pek sarsılmadı. Tersine, Rus, Gürcü, Yahudi ve yabancı sermayenin akmasıyla Azerbaycanlıların görece rahat durumu hızla bozul du.

Azerbaycanlıların hiç büyük şirketi (yılda on milyon pud üzerinde üretim yapan şirketler) yoktu, genelde küçük işletmelerin sahibiydiler. Orta ve büyük ölçekli işletmelerin sahipleri yabancı sermayeyle birlikte Ruslar ve Ermenilerdi.

Bakülü girişimciler Hazar kıyısında refah içinde yaşarlarken, petrol sanayiini gerçekten kontrol edenler artık şehir dışındaydı. Bunların merkezleri ise St. Petersburg’ta veya ülke dışındaydı. Rusya’ nın petrol sanayiindeki sermayesinin yarısı dış ülkelerden gelmişti. Tek başına İngiliz serma yesi, Bakü’ ye yapılan yatırım sermayesinin %60’ını elinde tutuyordu. Devrim sırasında en büyük şirketin sahibi yabancılardı: Nobel Kardeşler, Robert ve Ludwig. I. Dünya Savaşı sırasında, şirketleri, dev Rus Genel Petrol Şirketi’nin en büyük hissedarıydı;  bu sayede imparatorluğun en büyük petrol üreticisi olmuşlardı.

Marksist tarihçilerce çok sık vurgulanan tekelleşme eğilimi, özellikle yüzyılın başından itiba ren Bakü’de kesinlik kazandı. Bakü, bir petrol kaynağı olarak dünya çapında önem kazandı ve 1890’ larda Rusya’nın sanayileşmesinde önemli bir rol oynadı. 1898’den 1901’e kadar Bakü petrol bölgesin de Amerika Birleşik Devletleri’ndeki bütün petrol bölgelerinde çıkarılandan daha çok petrol çıkarılı yordu.  Sonra, ani bir ekonomik bunalım bütün Rusya’yı sardı ve özellikle Bakü’de yıkıcı bir etki ya rattı. İlkel teknoloji ve ağır vergiler, Amerikalılarla rekabet etmeyi güçleştiriyordu. 1901’den sonra Ba kü’de üretilen ve rafine edilen petrol miktarında net bir düşüş oldu. Sanayi bir daha tam anlamıyla eski durumuna gelemedi. Petrole talep azaldı, fiyatlar düştü ve bu panik Bakü borsasını da sardı. 1900-19 02 arasında delme-kuyu açma işleri yarıya indi. 1901’den 1903’e kadar üretim %11 azaldı. Küçük şir ketler daha büyük zarara uğradılar, çoğu iflas etti. Daha esnek davranmalarına olanak veren kaynakları olduğu için büyük şirketler bunalımı atlattılar ve çoğu kâr etti. Sonuç olarak bazı şirketler birleşti, büyüklerin etkisi daha da arttı ve sanayi üstündeki otoriteleri güçlendi. 1900 yılında en büyük altı şirket, Nobel, Mantaşev, Hazar-Karadeniz Anonim Şirketi, Bakü Petrol Birliği, Hazar Şirketi ve Rus Petrol ve Sıvı Yakıt Sondaj Birliği, Bakü’de çıkarılan petrolün %50’sini üretiyordu.1912’de Rus bankaları ve sanayicileri Mantaşev şirketiyle G. M. Lianosov ve Neft Şirketi’ni birleştirerek Rus Ge nel Petrol’ ü oluşturdular. Aynı yıl Hollanda Kraliyeti-Shell grubu, Rothschild Hazar-Karadeniz Şir keti’ni satın alarak diğer holdinglerine ekledi. Yine de bu birleşme yüzyılın ilk yirmi yılına kadar dü zensiz biçimde süren net üretim düşüşünü fazla etkilemedi. Böylece, Bakü’de işçi hareketi başladığın da, sanayi, tamamen azalan üretim bunalımıyla karşı karşıyaydı.